Ab Avo-geneza denacionalizacije

Pojam

Konfiskacija kao sporedna kaznena sankcija bila je poznata od davnina i tom merom se osuđenik lišavao svoje ekonomske osnove jer mu je u korist države oduzimana imovina bez naknade, pa je time dvostruko kažnjavan.

Prema Zakonu o konfiskaciji imovine i o izvršenju kofiskacije iz 1946.godine, konfiskacija imovine je prinudno oduzimanje bez naknade u korist države celokupne imovine (potpuna konfiskacija) ili tačno određenog dela imovine (delimična konfiskacija) fizičkog ili pravnog lica. Imovinom fizičkog lica smatra se imovina koja je njegova lična svojina ili koja je njegov udeo u zajedničkoj imovini sa drugim licima. Pod imovinom razumeju se i sva imovinska prava.

Pod udar konfiskacije dolaze sve stvari osuđenog lica, bez obzira da li se one nalaze u njegovoj državini ili ne, osim predmeta kućanstva, neophodnih oruđa za rad, minimalnog zemljišnog poseda seljačkog domaćinstva, hrane i ogreva neophodnog za osuđenog i njegovu porodicu i minimalnih novčanih sredstava. Izrečenoj konfiskaciji podleže  i naknadno pronađena imovina osuđenog lica, kome je izvršena celokupna konfiskacija imovine, koja je u vreme pravnosnažnosti krivične presude bila njegovo vlasništvo. Konfiskovana imovina prelazi u državnu svojinu sa svojom aktivom i pasivom, tako da država odgovara za dugove i obaveze konfiskata nastale pre izvršenja kažnjivog dela, i to samo do visine vrednosti oduzete imovine. 

Propisi

Konfiskacija je vršena na osnovu Zakona о konfiskaciji imovine  i о izvrsenju konfiskacije od 9. juna 1945. godine („Službeni list DFJ“, br. 40/1945) i na osnovu drugih propisa. Izmenjeni i prečišćeni tekst Zakona о konfiskaciji i o izvršenju konfiskacije objavljen je u  “Službenom lislu FNRJ«, br. 61/1946. Doneta je i Uredba o likvidaciji odnosa nastalih konfiskacijom imovine (“Službeni list FNRJ”, br. 23/1949) i Uputstvo za primenu člana 5. te uredbe (“Službeni list FNRJ”, br. 79/1949).U mnogim zakonima utvrđena su krivična dela za koja je predviđeno izricanje kazne konfiskacije imovine, kao npr. u: Zakonu о suzbijanju nedopuštene špekulacije i privredne sabotaže (»Službeni lisi FNRJ*, br. 56/1946 – prečišćeni tekst), Zakonu о zabrani izazivanja nacionalne, rasne i verske mržnje i razdora (“S!užbeni list FNRJ”, br. 56/1946), Zakonu о krivičnim delima protiv naroda i države (»Službeni list FNRJ«, br. 59/1946) i dr.

• Odluka o prelazu u državnu svojinu neprijateljske imovine, o državnoj upravi nad imovinom neprisutnih lica i o sekvestru nad imovinom koju su okupatorske vlasti prisilno otuđile – “Službeni list DFJ”, br. 2/1945 od 6.februara 1945.g. (potom potvrđena Zakonom о prelazu u državnu svojinu neprijateljske imovine i o sekvestraciji nad imovinom odsutnih lica («Službeni lisi DFJ«, br. 63/1946)
• Zakon o konfiskaciji imovine i o izvršenju konfiskacije – “Službeni list DFJ”, br. 40/1945 od 12.6.1945. godine.
• Zakon o konfiskaciji imovine i o izvršenju konfiskacije – “Službeni list FNRJ”, br. 61/1946 od 30.7.1946. godine
• Zakon o krivičnim delima protiv naroda i države – “Službeni list FNRJ”, br. 59/1946 od 23.7.1946. godine
• Zakon o oduzimanju državljanstva oficirima i podoficirima bivše Jugoslovenske vojske, koji neće da se vrate u otadžbinu, pripadnicima vojnih formacija koji su služili okupatoru i odbegli u inostranstvo, kao i licima odbeglim posle oslobođenja -“Službeni list DFJ”, br. 64/1945 i 86/1946
• Zakon o oduzimanju ratne dobiti stečene za vreme neprijateljske okupacije -“SlužbenI list FNRJ”, br. 52/1946 godine
• Zakon o prelazu u državnu svojinu neprijateljske imovine i o sekvestraciji nad imovinom otsutnih lica -“Službeni list FNRJ”, br. 63/1946 od 6.8.1946. godine
• Zakon o zaštiti opštenarodne imovine i imovine pod upravom države – “Službeni list FNRJ”, br. 86/1946 od 25.10.1946. godine 

Karakteristike konfiskacije u Srbiji

Specifičnost konfiskacije u Jugoslaviji bila je u tome što se odstupalo od klasičnog pravila da se ta mera izriče određenom nekom licu na osnovu pojedinačnog akta, i to sudske odluke. Konfiskacija je izricana i određenim kategorijama lica u celini, putem propisa opšteg karaktera i bez vođenja krivičnog postupka, kao što je slučaj sa licima na koja se odnosi Odluka Avnoj-a od 21. novembra 1944.godine (lica nemačke nacionalnosti, ratni zločinci i dr.). Uz to, odluke o konfiskaciji imovine donosili su ne samo sudovi nego i upravni organi. 

Efekti konfiskacije

Konfiskacija je po obimnosti bila veća i od same nacionalizacije. Prema rezultatima popisa industrije 1945. godine, u rukama države već se nalazilo 82% industrije, od čega je 55% oduzeto konfiskacijom a 27% je bilo stavljeno pod sekvestar, zatim, najveći deo bankarstva i skoro cela trgovina na veliko.

Imovina je rigorozno konfiskovana seljacima u slučaje­vima neispunjenja obaveze о otkupu poljoprivrednih proizvoda (žita, vune, pasulja, svinja, kože, sena i dr.), koji je država uvodila posebnim propisima (uredbama). Zbog neispunjavanja normi otkupa mnogi seljaci su lišavani slobode, novčano kažnjavani, konfiskovane su im poljoprivredne mašine, pronađene količine žitarica i nekretnine. Tako, u Vojvodini je do maja 1947. godine, zbog neizvršavanja otkupa, kroz zatvore prošlo 8.821 lice, od kojih je 720 osuđeno. Za isto vreme kroz zatvore u Srbiji sem Kosova i Metohije, prošlo je 10.082 lica, od kojih je 1224 osuđeno.

Odlukom AVNOJ-a о prelazu u državnu svojinu neprijateljske imovine, о državnoj upravi nad imovinom neprisutnih lica i о sekvestru nad imovinom koju su okupatorske vlasti prisiino otuđile, od 21. novembra 1944. godine, licima nemačke narodnosti konfiskovana je celokupna imovina sa izuzetkom onih koji su se distancirali od fašizma ili bili na strani NOB-a. Prema zvaničnom tumačenju Predsedništva AVNOJ-a objavljenom u »Službenom listu DFJ«, br. 39/1945, ta odluka odnosi se na one državljane Jugoslavije nemačke narodnosti, koji su se pod okupacijom deklarisali ili važili kao Nemci, bez obzira da li su pre rata kao takvi istupali ili su važili kao asimilirani Hrvati, Slovenci ili Srbi.

Na osnovu Odluke od 21. novembra 1944. godine i znatan deo imovine stranih lica stavljen je pod upravu (sekvestar) države da bi i ta imovina naknadno prešla u državnu svojinu.

Sekvestracija, u smislu Zakona o konfiskaciji imovine i o izvršenju konfiskacije, “jeste privremeno oduzimanje imovine i stavljanje pod kontrolu državne uprave imovine koja može da dođe pod udar konfiskacije, a u cilju obezbeđenja dotične imovine i zaštite javnih interesa” (član 12).

Ovde treba napomenuti da se sekvestar, po pravilu, primenjivao samo na strani kapital i značio je stavljanje imovine pod upravu države do donosenja konačne sudske odluke о toj imovini, pri čemu je ta odluka, pošto je donošena u korist države u gotovo svim slučajevima, dovodila do konfiskacije imovine.

Pojam

Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji proklamovao je da se agrarna reforma i kolonizacija sprovode na celoj teritoriji FNR Jugoslavije “u cilju dodeljivanja zemlje zemljoradnicima  koji nemaju zemlje ili je imaju nedovoljno ostvarujući načelo: Zemlja pripada onima koji je obrađuju” (član 1).

Propisi

• Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji («Službeni list DFJ», br.64/1945, «Sluzbeni list FNRJ», br. 24/1946, 101/1947, 105/1948,21/1956,55/1957, 10/1965);
• Zakon o agrarnoj reformi i unutrašnjoj kolonizaciji (“Službeni glasnik NRS”, br. 39/1945, 4/1946);
• Uredba o arondaciji zemljista poljoprivrednih dobara («Službeni list FNRJ», br. 99/1946), ako korisnici prava nisu dobili odgovarajuce drugo zemljiste;
• Odluka NKOJ o privremenoj zabrani vraćanja kolonista u njihova ranija mesta življenja («Službeni list DFJ», br. 13/1945);
• Zakon o postupanju sa napuštenom zemljom kolonista u AKMO («Službeni list NRS», br. 9/1947);
• Zakon o reviziji dodeljivanja zemlje kolonistima i agrarnim interesentima u AKMO («Službeni list FNRJ», br. 89/1946);
• Zakon o likvidaciji agrarne reforme vrsene do 6. aprila 1941. godine na velikim posedima u Autonomnoj Pokrajini Vojvodini

Efekti agrarne reforme

Zakonom о agrarnoj reformi i kolonizaciji oduzeta je zemlja od tzv. veleposednika tj. vlasnika poljoprivrednih i šumskih poseda čija je ukupna površina prelazila 45 hektara, ili 25 do 35 hektara obradive zemlje, ukoliko se ti posedi iskorišćavaju putem zakupa ili najamne radne snage. Posedi koji su prelazili te maksimume u potpunosti su oduzeti od tadašnjih vlasnika, a radi se o hiljadama poseda, jer prema popisu iz 1931. godine u Kraljevini Jugoslaviji bilo je 49.314 gazdinstava sa po preko 20 hektara zemlje u privatnoj svojini.

U državnu svojinu prešli su: veliki šumski posedi nezemljoradnika, šumski posedi u vlasništvu banaka, preduzeća, akcionarskih društava i drugih privatnopravnih lica, šumski posedi crkava (bogomolja), manastira, verskih ustanova i svih vrsta zadužbina (svetovnih i verskih), šumski posedi koji su u ratu ostali bez vlasnika i pravnog naslednika, višak zemljoradničkog šumskog poseda iznad zakonom određenog maksimuma, višak malog šumskog poseda nezemljoradnika iznad zakonom određenog maksimuma, šumski posedi državljana Nemačkog Rajha i lica nemačke nacionalnosti konfiskovani odlukom Avnoj-a od 21. novembra 1944. godine, šumski posedi narodnih neprijatelja i drugih lica koji su konfiskovani izvršnom sudskom presudom i šumski posedi za koje je pokrenut a nije sproveden postupak po Zakonu o likvidaciji agrarne reforme na velikim posedima od 19.jula 1931.godine.

Zemljište oduzeto primenom Zakona о agrarnoj reformi i kolonizaciji prešlo je u svojinu države koja je od istog obrazovala zemljišni fond. Iz zemljišnog fonda  52,73% prešlo je u državni sektor ili je dato seljačkim radnim zadrugama, a 47,27% dato je zemljoradnicima i kolonistima.

Tabela formiranja zemljišnog fonda:

Tabela raspodele zemljišnog fonda:

Pojam
Nacionalizacija je državna mera u privredi kojom se, na osnovu zakona, vrši prinudno oduzimanje u korist države, većih ili svih industrijskih preduzeća određene privredne grane ili celokupne industrije koja je do tada bila u privatnom vlasništvu. Ova mera može uključiti odgovarajuću ili delimičnu naknadu, a može biti i bez ikakve naknade
Nacionalizacijom su u Srbiji podržavljena privatna preduzeća u 42 privredne grane, ali i druga pokretna i nepokretna imovina u vlasništvu građana – stambene zgrade, poslovne zgrade, poslovni prostor, stanovi, građevinsko zemljište, vozila itd. Nacionalizacija je obuhvatila svu pokretnu i nepokretnu imovinu preduzeća, kao i sva imovinska prava koja im pripadaju ili služe njihovoj svrsi, kao što su patenti, licence, službenosti, rudarska prava, i dr. Nacionalizacija je obuhvatila i sve filijale i ogranke preduzeća koji su poslovali pod zajedničkom firmom ili pod zajedničkom upravom, kao i sva postrojenja, stovarišta, urede, prodavnice i transportna postrojenja preduzeća koje se nacionalizuje. Nacionalizovani su i udeli i akcije privatnih preduzeća u državnim ili drugim privatnim preduzećima.
• Zakon o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća («Službeni list FNRJ», br. 98/1946, 35/1948);
• Zakon o nacionalizaciji najamnih zgrada građevinskog zemljišta («Službeni list FNRJ», br. 52/1958);

Predmet nacionalizacije
U Kraljevini Jugoslaviji 1938. godine bilo je, prema podacima sadržanim u »Statističkom godišnjaku Jugoslavije 1918-1988«, 4.257 fabrika u vlasništvu državljana Jugoslavije, a 183 u vlasništvu stranih lica (od kojih najviše u Dravskoj Banovni – 78 i u Hrvatskoj Banovini – 46). Prema veličini uloženog stranog kapitala, pretežno jugoslovenskih bilo je 348, a pretežno stranih 318 fabrika, dok je u 48 fabrika bio uložen kapital po principu pola-pola. Za preostalih 140 fabrika nije bilo podataka о strukturi uloženog kapitala.
Vlasnička struktura stranog kapitala bila je raznolika. Rudnike je držao engleski kapilal (»Trepču«, »Mežice«), a Belgijanci su držali Aleksinačke rudnike uglja i Vršku Čuku. Železara u Zenici (“Jugočelik”) bila je domaće preduzeće, ali sa odlučujućim uticajem nemačkog »Krupa« putem velikih kredita. Od 7 šećerana 5 su bile u rukama stranih vlasnika. Gotovo celokupnu industriju prerade nafte držali su vlasnici “Standard Oila« i »Šela«. U elektroprivredi najveće električne centrale držali su stranci: Švajcarci (“Falu” i beogradsku »Snagu i svetlost”) i Francuzi (hidrocentralu na Cetini i Manojlovac na Krki). Džinovski nemački koncern IG »Farbenindustrie« u potpunosti je kapitalski vladao u 24 jugoslovenska hemijska preduzeća (kao npr. Elektrolitička tvornica u Jajcu, Tvornica sode u Lukavcu, »Zorka« Šabac i dr.) a na osnovu ugovora о interesnoj zajednici iz 1925, godine, investirao je svoj kapital na 99 godina tj. čak do 2.024. godine. (Podaci uzeti iz knjige Sergija Dimitrijevića: »Strani kapital u privredi bivše Jugoslavije”, Beograd 1952. g., str. 4-9).
Efekti nacionalizacije
Zvanični podaci o vrsti i obimu imovine oduzete merama nacionalizacije nikada nisu saopšteni.
Za nacionalizaciju uvek su navođene 42 privredne grane koje su tom merom pogođene. Prema podacima iznetim u ekspozeu prilikom usvajanja novele tog zakona u Skupštini FNRJ 1948.godine, izneto je da je oduzeto od vlasnika i prešlo u državnu svojinu oko 3.100 preduzeća, i to: 10 rudnika, oko 65 električnih centrala, oko 220 ciglana, oko 100 pilana, oko 250 raznih drugih industrijskih preduzeća, oko 200 štamparija i litografija, oko 880 magacina, oko 180 podruma, oko 30 sanatorijuma i bolnica, oko 500 hotela, oko 40 kupatila, oko 15 letovališta, oko 530 mlinova, oko 100 bioskopskih dvorana i manji broj osiguravajućih i kreditnih preduzeća koja su još bila preostala u privatnim rukama.
Nakon nacionalizacije 1946. godine u vlasništvu privatnih lica osta¬lo je jos samo 30% preduzeća lokalnog značaja. Nacionalizacija i tog preostalog dela izvršena je Zakonom о izmenama i dopunama Zakona о nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća od 28. aprila 1948. godine.
Zakonom od 28. aprila 1948. godine, pored privatnih privrednih preduzeća, dodatno su pod udar nacionalizacije došla i druga preduzeća : sva kreditna i osiguravajuća društva, svi rudnici i preduzeća za rudarska istraživanja, sve električne centrale, železnička preduzeća i postrojenja, sva preduzeća radioindustrije, morski brodovi, ribarski brodovi i jedrenjaci od 50 tona i preko 50 tona nosivosti, kao i brodovi za prevoz putnika sa kapacitetom preko 50 putnika, svi rečni putnički brodovi i tegljači određene nosivosti, kao i sva tehnička plovila, svi sanatorijumi, bolnice, javna kupatila, banje i lečilišta sa pripadajućim zgradama i instalacijama, sve štamparije, litografije i cinkografije, svi privatni komercijalni magacini i podrumi zajedno sa pripadajućim uređajima, svi bioskopi, kao i sva druga industrijska, trgovačka, transportna i građevinska preduzeća, hoteli i drugi objekti za koje država oceni da ih treba podržaviti. Zajedno sa nacionalizovanim preduzećem, u državnu svojinu prelaze i prava industrijske svojine bivšeg vlasnika preduzeća.
Zakon о nacionalizaciji najamnih zgrada i građevinskog zemljišta iz 1958.godine utvrdio je (član 12) da su danom stupanja na snagu tog zakona, tj. 26. decembra 1958.godine, ex lege nacionalizovane: (1) najamne stambene zgrade, tj. zgrade u građanskoj svojini sa više od dva stana ili sa više od tri mala stana, (2) sve stambene zgrade i stanovi keo posebni delovi zgrada, koji su u svojini građanskih pravnih lica, društvenih organizacija i drugih udruženja građana, (3) poslovne prostorije u svojini građanskih pravnih lica, društvenih organizacija i drugih udruženja građana, ako ne služe njihovoj dozvoljenoj delatnosti, (4) višak preko dva stana u svojini jednog građanina i (5) poslovne prostorije u stambenoj zgradi u svojini građana. Predmet nacionalizacije nisu zgrade i delovi zgrade odgovarajuće veličine i namene koje sopstveniku ili članovima njegove porodice, sezonski ili povremeno služe za odmor i oporavak, bez obzira na mesto gde se nalaze.
Predmet nacionalizacije su sve poslovne zgrade u građanskoj svojini koje služe za vršenje privrednih, administrativnih, prosvetnih, kulturnih, zdravstvenih, socijalnih i drugih sličnih delatnosti, osim ekonomskih zgrada koje služe poljoprivrednoj delatnosti, malih magacina i podruma, garaža za smeštaj najviše dva automobila, kao i sporednih prostorija (perionice, sušionice, podrumi, garaže) koje služe za potrebe stanara u zgradi.
Zakonom о nacionalizaciji iz 1958. godine nacionalizovana su i sva građevinska zemljišta, bilo da su izgrađena ili neizgrađena, koja se nalaze u užim građevinskim rejonima gradova i naseljima gradskog karaktera. Nacionalizovano je i zemljište na kom se nalaze zgrade koje nisu nacionalizovane sa pravom sopstvenika te zgrade da besplatno koristi zemljište koje pokriva ta zgrada i zemljište koje služi za redovnu upotrebu te zgrade, sve dok na tom zemljištu postoji zgrada.
Zakoni o nacionalizaciji predviđali su isplatu određene naknade licima koja su pogođena tom državnom merom, ali isplata te naknade nije izvršena.

Smanjenje privatnog zemIjišnog poseda nastavljeno je donošenjem saveznog Zakona о poljoprivrednom zemljišnom fondu opštenarodne imovine i dodeljivanju zemlje poljoprivrednim organizacijama od 22. maja 1953. godine. Zemljoradniclma je oduzet (»podruštvljen«, odnosno eksproprisan i prešao u društvenu svojinu) sav višak obradivog poljoprivrednog zemljišta iznad 10 hektara, s tim što su porodične zadruge i domaćinstva, pod određenim usiovima (više članova, zemlja lošijeg kvaliteta), mogli zadržati u svojini najviše do 15 hektara.
Zemljište koje je oduzeto od zemljoradnika po tom zakonu ušlo je u tzv. poljoprivredni zemljišni fond opštenarodne imovine iz koga ga je država dodeljivala na trajno korišćenje poljoprivrednim organizacijama u društvenoj svojini (zemljoradničke zadruge, poljoprivredna dobra i druge privredne organizacije i ustanove koje se bave poljoprivrednom delatnošču).
Privatna imovlna zadrugara koju su oni uneli u zadrugu pretapala se u zadruznu svojinu da bi se ulaskom zadruga pod okrilje poljoprivrednih kombinata postepeno izgubio identitet tih zadruga, a privatna i zadružna svojina postale društvena svojina.
Privatna svojina oduzimana je i po drugim osnovama, kao na pri¬mer po Zakonu о otkupu privatnih apoteka (1949), na osnovu kog je apoteke od privatnih lica (sa lekovima, uredajima i ostalim materijalom) preuzela država.
Treba imati u vidu i Osnovni zakon о eksproprijaciji (1947)i docnije zakone о eksproprijaciji na osnovu kojih je oduzimana privatna svojina u tzv. opštem interesu, pri čemu se pod »opšti interes« mogao podvesti širok dijapazon razloga koji nisu uvek imali opštedruštveni karakter, odnosno javni karakter, već, veoma često, su bili diktirani lokalnim i parcijalnim interesima. S obzirom na visinu »pravične« naknade koja je isplaćivana eksproprijatima, ovakav način oduzimanja imovine imao je nacionalizatorski karakter.