Denacionalizacija u regionu

Pitanje vraćanja oduzete imovine u Bosni i Hercegovini pokreće se već više godina, bilo je i određenih pokušaja da se zakonski reguliše, ali je i dalje nerešeno, tako da je Bosna i Hercegovina jedina država u Evropi koja ništa do sada nije uradila na tom planu.
Država Bosna i Hercegovina u postupku denacionalizacije trebala bi da vrati fizičkim i pravnim licima 15.592 poseda koji su oduzeti i podržavljeni nakon 1945.godine bez naknade, u površini od 90.682 hektara.
Radi se o poljoprivrednom zemljištu, šumama i šumskom zemljištu, oduzetom kroz agrarnu reformu, koje je po vlasničkoj strukturi u najvećem delu bilo u svojini fizičkih lica. Tako, kolonisti su prilikom preseljenja na nova, kolonizirana imanja, po pravilu u Slavoniji i Vojvodini, ostavili i predali državi zemljište u površini od 20.195 hektara (3.802 seljačka poseda). Iz svojine fizičkih lica u toku agrarne reforme eksproprisan je 321 posed u ukupnoj površini od 17.843 hektara zemljišta. Osim toga, oduzeta su i 3.523 nemačka poseda u ukupnoj površini 12.733 hektara. Od nezemljoradnika je oduzeto 1.608 poseda u površini 11.306 hektara, a od zemljoradnika koji su imali preko dozvoljenog zemljišnog maksimuma oduzeto je 260 poseda u površini od 4.226 hektara. Od crkava i verskih zajednica oduzet je 121 posed što iznosi 5.606 hektara. Od banaka, privrednih društava i drugih pravnih lica oduzeto je i podržavljeno 149 poseda sa ukupno 3.800 hektara zemlje. Značajne zemljišne površine oduzete su i putem konfiskacije, na osnovu pravnosnažnih sudskih presuda koje su izricane na osnovu posleratnih zakona: 1960 poseda u površini 9.049 hektara zemlje.
U gornje površine nije uključeno poljoprivredno zemljište koje je oduzeto po osnovu Zakona o poljoprivrednom zemljišnom fondu iz 1953. godine, kao ni konfiskovano zemljište oduzeto po propisima o obaveznom otkupu proizvoda, niti građevinsko zemljište nacionalizovano po propisima o nacionalizaciji. Tome treba dodati i nacionalizovane zgrade, kuće i stanove, kao i poslovne zgrade i poslovne prostorije i druge nepokretne objekte.
U oba bosanskohercegovačka entiteta činjeni su pokušaji da se zakonski uredi pitanje vraćanja imovine i obeštećenja bivšim vlasnicima.
Republika Srpska je usvojila Zakon o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju 2000. godine – “Službeni glasnik” Republike Srpske, br. 13/2000, ali je isti suspendovan odlukom Visokog predstavnika za BiH, koji je stao na stanovište da tu oblast treba urediti jedinstveno na nivou BiH. U novembru 2008.godine Skupština Republike Srpske ponovo je raspravljala o Nacrtu zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju, koji je pripremilo Ministarstvo pravde, i taj nacrt je, do daljnjeg, upućen na javnu raspravu. Prema Programu rada Vlade Republike Srpske za 2009.godinu, bilo je zacrtano da Ministarstvo pravde pripremi i da se u julu 2009.godine usvoji Predlog zakona o vraćanju oduzete imovine i obeštećenju. Na intervenciju Visokog predstavnika u Parlamentu Federacije BiH 2002.godine, iz istih razloga kao i u Republici Srpskoj, povučen je iz procedure Predlog entitetskog zakona o restituciji.
Kako predstavnici međunarodne zajednice u Bosni i Hercegovini zastupaju stav da bi pitanje denacionalizacije trebalo urediti ne na entitetskom nivou, već na nivou cele države, 2001.godine, na osnovu odluke Veća ministara od strane Ministarstva za civilne poslove, formirana je radna grupa sa zadatkom da pripremi okvirni zakon o restituciji u BiH, ali taj zakon nije obelodanjen niti usvojen. Potom, u julu 2007. godine u parlamentarnu proceduru ušao je mofifikovani Predlog zakona o denacionalizaciji koji na sednici Parlamenta BiH 25. februara 2008.godine nije dobio potrebnu većinu i nije usvojen. Nakon toga, Ministarstvo pravde Bosne i Hercegovine je početkom jula 2009. godine izašlo u javnost sa novim predlogom teksta Zakona o denacionalizaciji. Kao predmet tog zakona određeno je da se istim uređuju osnove i postupak vraćanja ili naknade za nepokretnu ili pokretnu imovinu, koja je prinudno preneta u opštenarodnu imovinu, državno, zadružno, odnosno društveno vlasništvo, na osnovu zakona i propisa nabrojanih u članu 3. tog zakona ili nekog drugog propisa zasnovanog na zakonu, odlukom državnog organa ili na osnovu prisilno iznuđenog pravnog posla bez pravne osnove, od 01. januara 1945. godine do stupanja na snagu tog zakona. Predlog tog zakona nije ušao u zakonodavnu proceduru do polovine 2010.godine, pa prema tome u Bosni i Hercegovini još nije usvojen ni okvirni zakon o restituciji, niti entitetski zakoni koji bi imali za predmet restituciju i obeštećenje.
Prema izloženom, Bosna i Hercegovina je jedina postsocijalistička država u Evropi koja do 2014.godine uopšte nije zakonski uredila pitanje denacionalizacije.
(maj 2014.godine)

Vraćanje oduzete imovine u Crnoj Gori

Denacionalizacija u Crnoj Gori sprovodi se u četiri faze.
Prvo je 2. jula 2002. godine u Crnoj Gori usvojen Zakon o pravednoj restituciji, koji je stupio na snagu dana 16. jula 2002. godine. Tim zakonom su propisani uslovi, način, postupak i rokovi za vraćanje u naturi nepravedno oduzete imovine i prava ranijim vlasnicima. To se odnosilo na imovinu oduzetu u korist državne, opštenarodne, zadružne i društvene svojine, primenom propisa o nacionalizaciji, eksproprijaciji, konfiskaciji, sekvestru, agrarnoj reformi i drugim pravnim i faktičkim radnjama koje su izlazile čak i iz okvira ovih zakona. Odlukom Ustavnog suda Crne Gore U br.68/2002 (“Sl. list RCG”, br. 33/03 od 02.06.2003. godine) utvrđeno je da značajan broj odredaba navedenog zakona nije u saglasnosti sa Ustavom Crne Gore zbog povrede osnovnih prava i sloboda čoveka.
Zbog osporenih odredaba a još više zbog tvrdnji vlasti da su rešenja o novčanoj kompenzaciji sadržana u Zakonu o pravednoj restituciji ugro¬ža¬va¬la li¬kvid¬nost bu¬dže¬ta i uve¬ća¬va¬la jav¬ni dug na iz¬nos ve¬ći od mi¬li¬jar¬du eura, pristupilo se noveliranju postojećeg zakona pa je 23. marta 2004. godine Skupština Crne Gore usvojila Zakon o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju, kojim je, nepune dve godine posle, prvobitni zakon u celosti derogiran. Usvajanje dva zakonska teksta u kratkom periodu, nakon što je sagledana moguća primena prvog zakona, posledica je traganja za optimalnim rešenjima koja će biti saobražena materijalnoj situaciji i finansijskim mogućnostima zemlje.
Zakonom o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju uređuju se uslovi, način i postupak povraćaja prava svojine i drugih imovinskih prava i obeštećenja bivših vlasnika za prava oduzeta u korist opštenarodne, državne, društvene ili zadružne svojine. Pravo na povraćaj oduzetog ili na obeštećenje imaju bivši vlasnici – fizička lica, kao i nekomercijalna (neprofitna) pravna lica. Bivši vlasnik ima pravo na povraćaj oduzete stvari ili prava u naturi, a ako to nije moguće sleduje mu pravo na novčano obeštećenje, u novčanim sredstvima ili u obveznicama. Isplata obeštećenja vrši se u godišnjim obrocima i dospeva 15. jula, s tim što se godišnje najviše može isplatiti do 0,5% domaćeg bruto proizvoda, što opredeljuje i rokove i dinamiku isplate obeštećenja.
U trećoj fazi rešavanja denacionalizacije u Crnoj Gori polovinom 2007.godine usvojene su vrlo obimne izmene postojećeg Zakona o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju. Tom novelom, između ostalog, crkve i verske zajednice u Crnoj Gori dobile su mogućnost da mogu podneti prijavu radi evidentiranja imovine koja im je na teritoriji Republike Crne Gore oduzeta u korist opštenarodne, državne, društvene ili zadružne svojine bez pravične ili tržišne nadoknade. Prijava sa dokazima (kopije) od značaja za identifikaciju bivših vlasnika ili njegovih sledbenika, oduzete imovine i osnova oduzimanja, mogla se podneti Ministarstvu finansija u roku od tri meseca od dana stupanja na snagu tog zakona. Posebno je naznačeno da prijava ne predstavlja zahtev za ostvarivanje prava na osnovu kojeg može da se izvrši povraćaj oduzete imovine ili obeštećenje, što znači da će crkve i verske zajednice, nakon što bude donet odgovarajući zakon, morati podneti poseban zahtev za restituciju imovine. Inače, u proleće 2010.godine sačinjen je i dat na javnu raspravu nacrt zakona kojima bi se izvršio povraćaj imovine i crkvama i verskim zajednicama u Crno Gori.
Kako Zakonom o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju iz 2004.godine restitucijom nisu obuhvaćene crkve i verske zajednice, već je u članu 8. st.2, tog Zakona predviđeno da će se uslovi, način i postupak povraćaja oduzetih imovinskih prava verskim zajednicama urediti posebnim zakonom, ta četvrta faze crnogorske restitucije započela je 2010.godine. Polovinom 2010.godine sačinjen je Nacrt zakona o vraćanju imovine crkvama i verskim zajednicama, ali taj zakon nije usvojen u Crnoj Gori do polovine 2014. godine.

(maj 2014. godine)

Denacionalizacija u Hrvatskoj

Hrvatska je svoj zakon o denacionalizaciji donela 1996. godine. Hrvatski, zvučno nazvan, “Zakon o naknadi za imovinu oduzetu za vrijeme jugoslavenske komunističke vladavine” objavljen je u službenom glasilu Republike Hrvatske “Narodne novine”, br. 92/1996, a potom više puta menjan – »Narodne novine«, br. 92/1996., 39/1999., 42/1999., 92/1999., 43/2000, 131/2000., 27/2001, 65/2001, 118/2001. i 80/2002. Značajnu izmenu ovaj zakon je pretrpeo 1999.godine (NN 39/1999) i to ne novelom zakonodavca, vec Odlukom Ustavnog suda Hrvatske broj U-I-673/1996 od 21. aprila 1999. godine. koja je ozakonjena poslednjom novelom Zakona od 5. jula 2002.godine. (Detaljnije o denacionalizaciji u Hrvatskoj videti u članku “Denacionalizacija u Hrvatskoj” prof. dr. Petra Simonettija, “Pravni život”, br.10/2002.).
U Hrvatskoj se imovina vraća u naturi (naravi), u akcijama i udelima trgovačkih društava, kao i u novcu i obveznicama. Titulari prava na restituciju su raniji vlasnici – fizička i pravna lica i njihovi pravni sledbenici. Uslov za pravna lica je da su do donošenja Zakona imali na teritoriji Hrvatske sedište, obavljala delatnost i da su bila u neprekinutom pravnom kontinuitetu sa licem kom je imovina oduzeta. Pravo na povraćaj imovine imaju i crkve i verske zajednice, a vraćanje imovine Katoličkoj crkvi posebno je precizirano Ugovorom između Svete stolice i Republike Hrvatske od 9.oktobra 1998.godine. Novčano obeštećenje, po hrvatskom Zakonu, limitirano je najviše do pola miliona evra po ranijem vlasniku, a isplaćuje se u jednakim polugodišnjim obrocima u roku od 20 godina počevši od 1. januara 2000.godine.

Denacionalizacija u Makedoniji

Makedonski Zakon o denacionalizaciji usvojen je 1998. godine -“Služben vesnik na Republika Makedonija” broj 20/1998. Nakon dve godine je značajno noveliran, a potom još nekoliko puta menjan i dopunjavan – “Služben vesnik RM” br. 31/2000, 43/2000-prečišćen tekst, 42/2003, 44/2007, 14/2009, 20/2009 i 72/2010.
Tim zakonom se uređuju uslovi i postupak vraćanja imovine i vidovi, uslovi i postupak za davanje naknade za imovinu oduzetu u korist države. Zakon poznaje naturalnu restituciju, naturalnu supstituciju, kao i novčano obeštećenje. Subjekti koji imaju pravo na denacionalizaciju su fizička lica, verski hramovi, manastiri i vakufi kojima je imovina oduzeta od strane države posle 2. avgusta 1944. godine. Naknada se isplaćuje u obveznicama u roku od 10 godina, koje dospevaju svakog 1. juna, počev od 1. juna 2003.godine ( Zakon o izdavanju obveznica Republike Makedonije za denacionalizaciju – „Služben vesnik SRM“, br.37/2002). Specifično je u Makedoniji regulisana denacionalizacija imovine Jevreja koji su svoju imovinu napustili usled prisilne deportacije u fašističke logore, a nisu preživeli pogrom i nemaju naslednike. Imovina koja bi trebala da se vrati tim licima ulazi u sastav Fonda za holokaust Jevreja u Makedoniji, koji ima status pravnog lica, sa namenom da se ta sredstva upotrebe za izgradnju doma holokausta Jevreja u Makedoniji.
Denacionalizacija u Makedoniji se odnosi i na crkve i verske zajednice. Tako, prema članu 2. tog zakona, vraća se imovina, odnosno daje se naknada za imovinu fizičkim licima i verskim hramovima, manastirima i vakufima koji su posle 2. avgusta 1944.godine oduzeti: 1) na osnovu propisa kojima je vršeno opšte oduzimanje i ograničavanje svojine, 2) na osnovu propisa za oduzimanje imovine radi ostvarivanja opštekorisnih ciljeva, kao i imovine eksproprisane radi ostvarivanja opštekorisnih ciljeva, odnosno opšteg interesa, ako nisu ispunjeni uslovi za vraćanje imovine prema odredbama o eksproprijaciji, 3) bez pravog osnova. Zakon precizira da se pod izrazom: “verski hram” podrazumeva hrišćanska crkva i molitveni dom, islamska džamija i jevrejska sinagoga, a da se kao “verski vakuf” označava imovina koja je neotuđiva i namenjena za religiozne i humane ciljeve.

Zakon o denacionalizaciji usvojen je u Republici Sloveniji 1991.g.(“Uradni list” Republike Slovenije br. 27/1991, 31/1993, 65/1998, 66/2000, korigovan odlukama Ustavnog suda Slovenije u br.56/1992, 13/1993 , 24/1995, 20/1997, 23/1997, 76/1998). Tim zakonom uredjuje se denacionalizacija imovine koja je podržavljena na osnovu propisa o agrarnoj reformi, nacionalizaciji i konfiskacijama, kao i na osnovu drugih propisa i načina koji su uredjeni tim zakonom.
Slovenački Zakon daje prednost vraćanju imovine u naturi (naturalna restitucija), a ako se imovina ne može vratiti na taj način, ranijem vlasniku se na ime naknade može dati druga imovina (naturalna supstitucija), hartije od vrednosti ili novčano obeštećenje (monetarna restitucija). Generalni obveznik je država, a korisnici prava na restituciju su bivši vlasnici i njihovi pravni sledbenici, i to: fizička lica, pravna lica sa sedištem na teritoriji Slovenije koja su postojala i poslovala na toj teritoriji u vreme donošenja zakona, akcionari, kao i crkve i druge verske zajednice, njihove ustanove i redovi koji su vreme stupanja na snagu ovog zakona delovali na teritoriji Republike Slovenije. Novčana naknada isplaćuje se u vidu državnih obveznica koje su naplative u jednakim polugodišnjim ratama u narednih 20 godina sa 6% kamate.